Een kleine kanttekening bij dit onderdeel. Zelf zal ik de term narcisme weinig gebruiken in mijn werk, gezien ik niet het mandaat heb om diagnoses te stellen. Door de ervaring heb ik geleerd dat de termen 'emotionele onvolwassenheid' en 'controledwang'  vaak ook de lading van de problematiek dekt en erg werkbaar is binnen therapie. 

Narcisme - emotionele onvolwassenehid

Wat is narcisme?

We zijn met z'n allen wel eens egoïstisch. Elk van ons heeft een deeltje dat narcistisch is. We hebben dit nodig om grenzen te stellen, met respect voor de ander. Sommigen schieten echter door in hun eigenliefde en ontwikkelen een narcistische persoonlijkheidsstoornis (NPS). Een narcist herkennen is niet makkelijk. Mensen met een narcistische persoonlijkheid vertellen over het algemeen graag over hun probleemloze leven, grootse toekomstplannen en buitengewone prestaties en capaciteiten. Wanneer je zo iemand oppervlakkig kent, kun je dan ook erg onder de indruk raken van zo’n getalenteerde persoonlijkheid. Ze hebben deze bewondering en aandacht vaak nodig om zichzelf de moeite waard te vinden. Veel mensen met narcisme vinden bovendien dat ze er recht op hebben. Daarin speelt mee dat ze het idee hebben dat ze door hun uitzonderlijkheid bepaalde privileges verdienen. Iemand met een NPS voelt zich meestal verheven boven anderen en sommige van hen zullen een ander moeiteloos ‘gebruiken’ wanneer zij hier zelf beter van kunnen worden.

De ontwikkeling van een NPS heeft te maken met het feit of een kind in de verschillende ontwikkelingsfasen de juiste voeding (basisbehoeften, liefde, aandacht, zorg,...) en de juiste hoeveelheid hiervan kreeg. Daarnaast is er ook een biologische aanleg aanwezig om een narcistische persoonlijkheidsstoornis te ontwikkelen. Er zijn dus aangeboren factoren en omgevingsfactoren die maken dat iemand een narcistische persoonlijkheid kan ontwikkelen. 

 

Een aantal narcismekenmerken op een rij:

  • Hij/zij wil constant bewonderd worden. Ze voelen zich bijzonder.
  • Een gebrek aan empathie.
  • Gespeeld charmant zijn.
  • Verslaafd aan aandacht krijgen.
  • Agressief gedrag vertonen na krenking (een 'nee' krijgen).
  • Gebrek aan emoties, emotioneel niet beschikbaar
  • Een groot ego.
  • Macht en controle willen hebben.
  • Manipuleren en sluw.
  • Gebrek aan berouw of schuldgevoelens.
  • Heeft lievelingen en zondebokken.
  • Gebrek aan verantwoordelijkheid nemen voor eigen gedrag, geen zelfreflectie.
  • Extreem jaloers zijn.
  • Pathologisch liegen, ontrouw.
  • Kennen geen loyaliteit.
  • Materialistisch. 
  • Vult eigen leegte met energie van anderen.
  • Gebrek aan wederkerigheid; grensoverschrijdend gedrag en arrogantie.
  • Intieme relaties zijn alleen mogelijk als de narcist het gevoel heeft de controle te hebben. Ze houden dan ook vaak afstand, trekken aan en stoten weer af, dit om maar niet afhankelijk te worden van hun partner. 
  • Ze kunnen je vernederen, intimideren en beledigen. Dit gedrag kan ook uitmonden in niet alleen psychisch, maar ook lichamelijk geweld. Vaak is dit een cyclus die zich keer op keer herhaalt. De narcist haalt iets uit, jij bent boos of verdrietig, je krijgt spijtbetuigingen, het zal niet meer gebeuren, ze hebben er van geleerd enz. Om vervolgens de hele cyclus weer opnieuw te herhalen. Keer op keer op keer.

 

Een narcist heeft een diepgeworteld minderwaardigheidscomplex, wat hij projecteert op jou. Bedenk aan hoe je was, vóórdat de narcist in je leven kwam en hoe je bent veranderd gedurende de relatie. Hoe waardeloos, lelijk, minderwaardig of welke negatieve overtuigingen je over jezelf bent gaan voelen, denken en geloven. Dit alles kan heel sluipend gebeuren, vaak zijn narcisten zo geslepen in hun manipulaties en bedrog dat het voor hen een "way of life" is geworden. Een manier die jij nooit zult kunnen begrijpen en waartegen je niet bent opgewassen. 

 

Soorten narcisme

Er wordt een onderscheid gemaakt tussen verborgen/kwetsbaar narcisme en open/grandioos narcisme. Voor elk van hun een overzicht met specifiek kernmerken. Narcisten hebben meestal voorkeur om te handelen naar een bepaalt type, maar ze kunnen evengoed beide types combineren.

 

Open / Grandioos narcist:

  • Voelt zich bijzonder, anders dan anderen en erg belangrijk
  • Kan niet alleen zijn en gebruikt anderen om dat niet te hoeven voelen
  • Lijkt heel zelfstandig maar is juist heel afhankelijk van anderen
  • Gebruikt anderen als marionet
  • Maakt gebruik van een ander z'n inbreng, ideeën en kwaliteiten en gaat er zelf mee pronken
  • Zonder overleg plannen maken, houdt geen rekening met jou/anderen
  • Houdt van publiciteit
  • Komt charmant over
  • Maakt grappen (ten koste van anderen)
  • Duldt geen tegenspraak
  • (Fysieke) straf en manipulatie, dreigt met sancties wanneer je niet doet wat hij/zij zegt
  • Status
  • "Het moet gaan zoals ik wil", door iedereen bevelen te geven
  • Emotioneel niet beschikbaar
  • Cadeaus geven is fijn, hij gaat aandacht kopen (wil eeuwige dankbaarheid)
  • Totaal geen empathie
  • Geeft nooit complimenten aan anderen, wil wel graag complimenten ontvangen
  • Jaloers, voornamelijk op je geld en je bezittingen
  • Zoekt aanbidders, volgelingen (denk hierbij aan de spiritueel leider en aan de docent)
  • Grootheidswanen

 

 

Verborgen / Kwetsbare narcist:

  • Gedrag is subtiel, je kunt er de vinger niet op leggen, je weet dat er iets niet klopt
  • Slachtofferrol, somber, zwaarmoedig, bescheiden, gevoelig, melancholisch, tragisch, zielig, hypochonder, martelaar
  • Kan heel charmant overkomen
  • Minderwaardigheidscomplex
  • Let voortdurend op anderen
  • "Het moet gaan zoals ik wil", krijgt dat voor elkaar door te manipuleren en slachtoffer te zijn
  • Roddelt met iedereen over iedereen, kritiek op anderen, vaak niet rechtstreeks, alleen rechtstreeks kritiek op de zondebokjes (zonder getuigen)
  • Heeft een hypnotische aantrekkingskracht op iemand die graag anderen wil redden
  • Neemt totaal geen verantwoordelijkheid voor eigen leven en welzijn
  • Zwak, ziek en misselijk (vaak naar de dokter, kast vol pillen)
  • Heeft het altijd "erger" dan jij, veel zuchten, alles lijkt teveel
  • Emotioneel niet beschikbaar
  • Gespeelde empathie, eerder aangeleerd hoe te reageren dan echte empathie
  • Jaloers, denkt dat anderen dat ook op hem/haar zijn
  • Heeft lievelingen en zondebokken
  • Heeft strenge normen en waarden waar iedereen aan moet voldoen, behalve hij/zij zelf
  • Projecteert schaduwzijde op zwarte schaap, zondebok, schaduwkind (door: aandacht en zorg te onthouden, kritiek, kleineren, schrik aanjagen, afblaffen, woedeaanvallen, beschamen).

 

Gevolgen narcisme

De gevolgen van narcistisch misbruik door een opvoeder (moeder, vader of beiden) en/of partner zijn groot en kunnen onder de noemer van complex trauma geplaatst worden. Binnen de psychologie wordt er gesproken van narcistisch slachtoffersyndroom (NSS).

Wat kan je bij jezelf herkennen:

  • Je voelt je vaak totaal uitgeput

  • Je weet niet meer wie je bent

  • Je begrijpt jezelf niet meer

  • Je relatie is onvoorspelbaar 

  • Je hebt gevoelens van onveiligheid

  • Je lijdt onder angst en paniekaanvallen

  • Je lijdt aan slapeloosheid en nachtmerries

  • Je kan niet zonder de narcist, je voelt je afhankelijk

  • Het is altijd jouw schuld

  • Je voelt je depressief

  • Je ervaart erg veel stress

  • Je kan niet meer normaal functioneren

  • Je denkt dat er niemand anders van je zal houden

  • Je vervalt in destructief handelen 

  • Je hebt geen zelfvertrouwen (meer)

  • Je twijfelt aan jezelf en aan je mentale gezondheid 

  • Je schaamt je voor jezelf

  • Je ontwikkelt een ongezond wantrouwen

  • Je hebt gevoelens van hulpeloosheid, wanhoop, verlies en rouw

  • Verdwenen realiteitsbesef

Nog enkele specifieke termen en kenmerken voor mensen die een relatie hebben of hadden met een narcist. 

 

Gaslighting

Dit is een vorm van psychologische manipulatie waarbij de narcist er, al dan niet bewust, op uit is jou mentaal te ontredderen. Dit probeert hij/zij te bewerkstelligen door twijfel en verwarring te zaaien. De gaslighter zal de werkelijkheid glashard ontkennen, zal liegen, zaken verdraaien of verzwijgen. Hij/zij zal eigen gevoelens van onzekerheid, twijfel en jaloezie op het jou projecteren. Of hij/zij zal precies het tegendeel beweren van eerder door hem gedane uitspraken.

 

Coercive control - dwangmatige controle

Coercive control is een vorm van psychologische manipulatie en onderdrukking waarbij iemand stelselmatig macht en controle uitoefent over een ander. Dit gebeurt vaak subtiel en kan bestaan uit isolatie, bedreigingen, vernedering, financiële controle, en emotionele manipulatie. Het doel is om de ander te isoleren en afhankelijk te maken, waardoor deze steeds minder vrijheid en zelfvertrouwen heeft. Coercive control komt vaak voor in relaties en wordt gezien als een vorm van huiselijk geweld, zelfs zonder fysiek geweld. Het is schadelijk en kan ernstige gevolgen hebben voor het welzijn van het slachtoffer.

 

Hoovering

Dit is een manipulatietechniek waarbij de narcist jou terug in zijn web wil 'zuigen'. Wanneer er een periode geen contact was, zal de narcist pogingen wagen om het contact te herstellen. Er zal ingespeeld worden op jouw empathie en kwetsbaarheden. Een narcist doet dit omdat hij/zij afhankelijk is van de anderen om zich te kunnen voeden en zijn eigen pijn en leegte niet te hoeven voelen. Hoovering kan onder deze vormen gebeuren: doen alsof de relatie niet voorbij is, verrassingen sturen, de liefde verklaren, random berichten sturen, zich kwetsbaar en hulpbehoevend opstellen, excuses aanbieden voor zijn/haar gedrag en indirecte manipulatie.

 

Codependentie

Het is een levenspatroon dat zich kan hebben gevormd als je opgegroeid bent in een disfunctioneel gezin, waar je op de een of andere wijze onvoldoende in je gezonde basisvoorwaarden en behoeften bent ondersteund. Er kan sprake zijn van een achtergrond van verwaarlozing, mishandeling of misbruik (vb. opgevoed zijn door een narcistische ouder die veeleisend was, die geen ruimte gaf voor ontdekking en waar geen plaats was voor eigen gevoelens en gedachten). Het is een reactie of overlevingsstrategie na trauma waarbij je moeite hebt om een een gezonde eigenwaarde te ontwikkelen, grenzen te hanteren en te bewaken, jezelf te leren kennen en te ontwikkelen, voor je eigen volwassen behoeften te zorgen, uiting te geven aan je eigen gevoelens en waarheden. Gevolgen hiervan kunnen zijn dat je soms te veel, en vaak ongepaste, zorg toont voor de problemen van anderen.  Je bent geneigd jezelf te willen veranderen of schaamte te voelen voor de eigen gedachten of gevoelens, wanneer die in conflict komen met de problemen van een ander. Je kan soms uiterst onzeker overkomen, maar ook  net zeer gecontroleerd en rigide. Codependenten zijn vaak pleasers. Bijna alles wat een codependent doet, staat in het teken van anderen het naar de zin willen maken en anderen tevreden te stellen, vaak ten koste van zichzelf en de eigen gevoelens en behoeftes.

 

Parentificatie

Als kind hoor je kind te zijn, te ontdekken, te ontwikkelen. Bij parentificatie kwam je als kind terecht in de rol van volwassene dit zowel op emotioneel als op sociaal gebied. Het kind krijgt reeds op jonge leeftijd de rol van adviseur, trooster of bemiddelaar, terwijl het daar te jong voor is. Parentificatie is destructief, zeker wanneer het kind niet kan voldoen aan de verwachtingen van een van de ouders.

 

Cognitieve dissonantie

Dit is de onaangename spanning die iemand ervaart bij tegenstrijdige overtuigingen, ideeën of opvattingen of bij handelen in strijd met de eigen overtuiging.  Dit kan bij het slachtoffer leiden tot verandering van die algemeen geldende opvatting. Het slachtoffer gaat zonder dat hij (of zij) daar erg in heeft positiever denken over de motieven van de dader aan wie hij of zij onderworpen is. Je weet dat de relatie onhoudbaar, onveilig en destructief is. Maar het idee van de relatie te verbreken voelt soms nog onveiliger of beangstigender. Het is kiezen tussen twee kwaden: blijven en weten dat je eraan kapot gaat, of breken en niet weten wat je te wachten staat.

 

Stockholmsyndroom

Dit is een verschijnsel dat soms optreedt tijdens een gijzeling. Een relatie met een narcistisch persoon kan gezien worden als een gijzeling. Het syndroom houdt in dat het slachtoffer sympathie voor de pleger krijgt. Het kan zich ontwikkelen in een omstandigheid waar de gijzelnemer absolute controle kan uitoefenen en binnen die absolute controle voorziet in de basisbehoeften van het slachtoffer, bijvoorbeeld door het geven van voedsel of beschutting. Voor buitenstaanders is dit een paradoxale situatie, omdat het ook bij de gegijzelde bekend is dat hij zich slechts in een afhankelijke situatie bevindt als gevolg van de acties van de gijzelnemer.

 

Narcistische razernij

Wanneer een narcist 'ontmaskerd' wordt of gekrenkt wordt komt er de razernij. De woede kan op twee manieren tot uiting komen. Enerzijds kan dit op een actief-agressieve wijze, als in verbaal en/of fysiek geweld. Anderzijds kan de woede ook geuit worden op een passief-agressieve manier en dan spreken we van de 'stiltebehandeling'. Uren, dagen, weken, maanden en zelfs jarenlang word je genegeerd, je bent als dood voor hem/haar.